Trong xã hội hiện đại, ngày càng có nhiều người trưởng thành lựa chọn giữ khoảng cách với gia đình – đặc biệt là với cha mẹ ruột. Họ không còn thường xuyên chia sẻ cuộc sống cá nhân, không gọi điện hàng tuần, và cảm thấy nhẹ nhõm hơn khi ở xa thay vì gần gũi.
Từ góc nhìn tâm lý học, hiện tượng này không đơn giản là “vô tâm” hay “thiếu hiếu thảo”, mà có thể bắt nguồn từ một dạng tổn thương gắn bó sâu xa trong tuổi thơ: gắn bó né tránh (avoidant attachment).
Gắn Bó Né Tránh: Một Cơ Chế Sinh Tồn Cảm Xúc
Thuyết gắn bó (Attachment Theory), do John Bowlby và Mary Ainsworth phát triển, cho rằng kiểu gắn bó thời thơ ấu ảnh hưởng mạnh mẽ đến cách con người xây dựng quan hệ ở tuổi trưởng thành.
Gắn bó né tránh thường hình thành khi đứa trẻ lớn lên trong môi trường mà cảm xúc không được đón nhận hoặc bị xem nhẹ. Ví dụ:
- Cha mẹ không phản hồi tích cực với biểu hiện tình cảm.
- Khen thưởng bị thay bằng chê trách hoặc phớt lờ.
- Cảm xúc bị phủ định bởi lý trí hoặc đạo lý.
Theo nghiên cứu của Mikulincer & Shaver (2007), người mang kiểu gắn bó né tránh thường:
- Coi trọng sự độc lập quá mức.
- Tránh thể hiện nhu cầu cảm xúc.
- Dễ thấy phiền khi bị đòi hỏi thân mật.
- Có xu hướng im lặng hoặc rút lui thay vì đối thoại.
Khoảng cách – đối với họ – là một hình thức an toàn cảm xúc.
Những Hành Vi Phổ Biến Ở Người Trưởng Thành Né Tránh
-
Không chia sẻ cảm xúc với gia đình
-
Coi việc “tâm sự với cha mẹ” là không cần thiết, thậm chí là nguy hiểm.
-
Trải nghiệm quá khứ khiến họ tin rằng chia sẻ sẽ bị đánh giá hoặc xem thường.
-
-
Cảm thấy tội lỗi… nhưng vẫn muốn xa
-
Họ vẫn yêu thương cha mẹ – theo cách riêng của họ.
-
Nhưng cảm xúc gần gũi gợi lại quá nhiều căng thẳng, dẫn đến hành vi rút lui.
-
-
Ưu tiên quan hệ ngoài gia đình
-
Dễ kết nối xã hội, giỏi giao tiếp – nhưng giữ khoảng cách trong các quan hệ thân mật.
-
Đôi khi sẵn sàng ở bên người lạ còn hơn về nhà.
-
Biểu hiện thực tế trong cuộc sống của những người này
- Người đi làm thành đạt: Thích kể thành tích cho sếp, bạn bè nhưng không bao giờ khoe với cha mẹ vì sợ bị “chê thêm”.
- Người yêu – hôn nhân: Trong mối quan hệ, họ tránh nói về cảm xúc, sợ bị lệ thuộc, dễ tạo khoảng cách dù vẫn yêu.
- Gia đình sum họp: Khi về quê ăn Tết, họ thấy căng thẳng, chỉ mong “xong nghĩa vụ rồi đi nhanh”.
- Sức khỏe tinh thần: Hay căng thẳng, mất ngủ, cảm giác “mình phải gồng lên một mình”.
- Biểu hiện bên trong: Dù cứng rắn, nhưng đôi khi một lời khen nhỏ từ cha mẹ cũng khiến họ xúc động mạnh – chứng tỏ nhu cầu kết nối vẫn còn.
Kiểu Cha Mẹ Góp Phần Tạo Nên Tổn Thương
Một số đặc điểm phổ biến của môi trường gia đình dễ dẫn đến gắn bó né tránh:
1. Cha mẹ “giết niềm vui”
-
Phản ứng tiêu cực trước những biểu hiện hạnh phúc của con:
-
“Đi chơi chi cho mệt?”
-
“Mua cái này làm gì, phí tiền?”
-
“Khoe điểm cao làm gì, có nhất đâu!”
-
→Trẻ học cách không chia sẻ niềm vui, vì niềm vui luôn bị phủ định.
2. Kiểm soát cảm xúc dưới danh nghĩa “hy sinh”
-
Thường nói: “Mẹ làm vậy là vì con thôi.”
-
Không hỏi: “Con cảm thấy thế nào?”
Tình yêu bị trao theo cách có điều kiện, không dựa trên thấu hiểu.
Trong Phật giáo, có khái niệm nghiệp gia đình: những mô thức (pattern) được truyền qua nhiều thế hệ. Khi cha mẹ vô tình gieo lời “không đủ, không xứng đáng”, con cái mang theo như một gánh nặng nghiệp tập thể.Tuy nhiên, Không phải ai xa cách cha mẹ cũng mang kiểu gắn bó né tránh. Có người đơn giản chỉ khác biệt thế hệ, khác giá trị sống, hoặc quá bận rộn.
Hành trình yêu – rồi xa – trong mối quan hệ người lớn
Cách một người trưởng thành yêu – thường là bản sao âm thầm của cách họ từng được yêu (hoặc không được yêu) khi còn nhỏ. Trong nhiều trường hợp, mối quan hệ với cha mẹ thời thơ ấu chính là nền móng vô hình hình thành nên “kiểu gắn bó” trong tình yêu sau này. Nếu một đứa trẻ lớn lên trong môi trường mà cảm xúc bị phủ định, không gian riêng bị kiểm soát, hoặc niềm vui không được chào đón – đứa trẻ ấy sẽ học cách giấu cảm xúc, tự lập đến mức cô lập, và thận trọng quá mức khi ai đó muốn bước vào thế giới bên trong.
Và đến khi yêu, người ấy – giờ đã là người lớn – mang theo nguyên vẹn hệ thống phòng vệ năm xưa: tránh né thân mật, im lặng khi mâu thuẫn, và rút lui khi cảm thấy bị đòi hỏi quá nhiều. Không phải vì họ không biết yêu, mà vì từng có thời, yêu thương đồng nghĩa với bị tổn thương.
Một người mang gắn bó né tránh, khi bước vào tình yêu, thường đi qua các giai đoạn sau:
Lúc bắt đầu:
-
Thu hút bằng sự độc lập, kiệm lời.
-
Dễ mất tích nếu người kia tỏ ra quá tình cảm.
-
Không thích “drama”, né cảm xúc mãnh liệt.
Khi đã yêu:
-
Tránh chia sẻ sâu, giữ khoảng cách.
-
Không thoải mái với sự lệ thuộc cảm xúc.
-
Có xu hướng logic hoá tình yêu, không thiên về đồng cảm.
Khi mâu thuẫn:
-
Rút lui, im lặng, tránh đối đầu.
-
Cảm thấy bị đe doạ khi đối phương đòi hỏi quá nhiều cảm xúc.
-
Dễ hạ thấp giá trị mối quan hệ: “Thật ra không cần thiết đến vậy.”
Khi chia tay:
-
Chia tay dứt khoát, không quay lại.
-
Có vẻ “ổn rất nhanh” nhưng là do kìm nén.
-
Có thể bước vào mối quan hệ mới mà chưa thật sự chữa lành.
Đặc điểm này dễ khiến đối phương cảm thấy bị bỏ rơi, dù người né tránh không cố ý làm tổn thương.
Văn Hoá Hiếu Thảo và Sự Mâu Thuẫn Nội Tâm
Trong bối cảnh Á Đông, “hiếu thảo” là một giá trị cốt lõi. Nhưng điều này vô tình trở thành gánh nặng tâm lý cho những người từng bị tổn thương bởi chính gia đình mình:
-
Họ không muốn làm cha mẹ buồn, nhưng cũng không thể tiếp tục sống trong sự kiểm soát.
-
Họ không muốn trách móc, nhưng vết thương chưa từng được gọi tên.
Vấn đề không nằm ở việc phải tha thứ hay cắt đứt, mà ở việc:
-
Dám đối diện với cảm xúc thật.
-
Dám cảm thấy tổn thương mà không thấy tội lỗi.
-
Dám chữa lành đứa trẻ bên trong, không cần sự cho phép của người lớn.
Những Câu Hỏi Để Bắt Đầu Chữa Lành
-
Có phải mình đang tránh cha mẹ… vì từng bị tổn thương?
-
Mình đã từng cảm thấy niềm vui của mình không quan trọng?
-
Mình có đang lặp lại mô thức né tránh trong tình yêu?
-
Đứa trẻ bên trong mình cần điều gì – từ chính mình?
Con Không Làm Gì Sai Cả
“Con không làm gì sai cả.”
Có thể bạn chưa từng được nghe câu nói ấy từ cha mẹ, nhưng bạn có thể là người đầu tiên nói câu ấy với chính mình.
Không phải để đổ lỗi, mà để mở ra một cánh cửa mới: nơi bạn có thể tự do cảm nhận, lựa chọn, và sống một cuộc đời không còn bị giam trong những mô thức cũ.
